Okresy składkowe i nieskładkowe a staż pracy

Przy ustalaniu prawa do emerytury i renty uwzględnia się tzw. okresy składkowe i nieskładkowe, obrazujące wcześniejszą aktywność zarobkową osoby wnioskującej o przyznanie jednego ze wspomnianych świadczeń oraz inne, szczegółowo określone w przepisach okoliczności.

Okresy składkowe i nieskładkowe

Zgodnie z art. 5 ust. 1 Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przy ustalaniu prawa do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy i renty rodzinnej oraz przy obliczaniu ich wysokości uwzględnia się okresy:

• składkowe – za które przewidziany jest obowiązek opłacenia składki na ubezpieczenie społeczne lub za które nie było obowiązku opłacania składki, ale ustawodawca uznał je za okresy składkowe;
• nieskładkowe – za które nie było obowiązku opłacania składki na ubezpieczenie społeczne, który jednak z uwagi na specyficzny charakter podlega uwzględnieniu przy ustalaniu prawa do świadczeń emerytalno-rentowych oraz ich wysokości.

Ustawa przewiduje różne wymagania w zakresie długości okresów składkowych i nieskładkowych w zależności od daty urodzenia osoby ubezpieczonej oraz innych czynników. Długość wspomnianych okresów ma szczególne znaczenie dla ubezpieczonych urodzonych przed 1 stycznia 1949 roku – zgodnie z generalną zasadą wyrażoną w art. 27 ust. 1 ustawy ubezpieczonym urodzonym przed 1 stycznia 1949 roku przysługuje emerytura, jeżeli spełnili łącznie następujące warunki:

• osiągnęli wiek emerytalny wynoszący co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn,
• mają okresy składkowe i nieskładkowe wynoszące co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn.

Katalog okresów składkowych

W art. 6 ustawy określono okresy składkowe, zaliczając do nich okresy:

• ubezpieczenia, czyli okresy opłacania składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz okresy nieopłacania składek z powodu przekroczenia w trakcie roku kalendarzowego kwoty rocznej podstawy wymiaru składek, o którym mowa w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych;
• opłacania składek na ubezpieczenie społeczne w wysokości określonej w odrębnych przepisach (wymienionych w ustawie);
• określone w ustawie okresy zaliczone do okresów ubezpieczenia społecznego duchownych;
• czynnej służby wojskowej w Wojsku Polskim lub okresy jej równorzędne albo okresy zastępczych form tej służby;
• działalności kombatanckiej, działalności równorzędnej z tą działalnością, a także okresy zaliczane do okresów tej działalności oraz okresy podlegania represjom wojennym i okresu powojennego, określone w przepisach o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego;
• pełnionej w Polsce służby mundurowej (m.in. w Policji, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Służbie Więziennej, Państwowej Straży Pożarnej);
• pobierania zasiłku macierzyńskiego;
• osadzenia w więzieniach lub innych miejscach odosobnienia na terytorium Polski na mocy skazania albo bez wyroku po 31 grudnia 1955 roku za działalność polityczną;
• zatrudnienia za granicą osób, które w tym czasie nie były obywatelami polskimi, jeżeli powróciły one do kraju po 22 lipca 1944 roku i zostały uznane za repatriantów;
• świadczenia pracy po 1956 roku na rzecz organizacji politycznych i związków zawodowych, nielegalnych w rozumieniu przepisów obowiązujących do kwietnia 1989 roku.

Za okresy składkowe uważa się również przypadające przed 15 listopada 1991 roku, wymienione w ustawie inne okresy, za które została opłacona składka na ubezpieczenie społeczne albo za które nie było obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne.

Katalog okresów nieskładkowych – okresy pobierania świadczeń 

Obszerny katalog ustawowy okresów nieskładkowych zawarty w art. 7 ustawy obejmuje m.in. okresy pobierania:

• wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wypłaconego na podstawie przepisów Kodeksu pracy;
• zasiłków z ubezpieczenia społecznego: chorobowego lub opiekuńczego;
• świadczenia rehabilitacyjnego;
• zasiłków z ubezpieczenia społecznego: chorobowego lub opiekuńczego, oraz świadczenia rehabilitacyjnego – po ustaniu obowiązku ubezpieczenia;
• renty chorobowej po ustaniu zatrudnienia w wymiarze czasu pracy nie niższym niż połowa obowiązującego w danym zawodzie lub po ustaniu obowiązku ubezpieczenia społecznego z innego tytułu;
• zasiłku przedemerytalnego i świadczenia przedemerytalnego.

W związku z tym, że wyżej wymienione okresy zostały nazwane w ustawie okresami pobierania świadczeń, nasuwa się pytanie, jak potraktować okresy, w których świadczenie co prawda było pobierane, lecz nienależnie. Zagadnienie to było przedmiotem postępowania toczonego przed Sądem Apelacyjnym w Rzeszowie – III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, zakończonego wyrokiem z 15 lutego 2017 roku (sygn. akt III AUa 688/16).

Stan faktyczny

Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z 4 stycznia 2016 roku ustalił prawo do renty dla wnioskodawcy. Kolejną decyzją, z 4 marca 2016 roku, odmówił wnioskodawcy przeliczenia stażu pracy poprzez doliczenie okresów od 24 lutego 2013 roku do 26 czerwca 2013 roku (okres zasiłku chorobowego) oraz od 27 czerwca 2013 roku do 30 listopada 2013 roku (okres świadczenia rehabilitacyjnego), z uwagi na brak podstaw do ich zaliczenia, gdyż w ocenie ZUS-u są to okresy pobierania świadczeń, do których wnioskodawca nie miał prawa. W odwołaniu od decyzji z 4 stycznia 2016 roku wnioskodawca zarzucił ZUS-owi błędne obliczenie przysługującej mu renty. Wniósł o zmianę zaskarżonej decyzji poprzez przeliczenie przysługującej renty w sposób prawidłowy, przy uwzględnieniu wyżej wspomnianych okresów od 24 lutego 2013 roku do 26 czerwca 2013 roku oraz od 27 czerwca 2013 roku do 30 listopada 2013 roku. Z uwagi na to, że odwołanie wnioskodawcy nie zostało rozpatrzone pozytywnie, spór trafił do sądu.

Stanowisko sądu I instancji 

Sąd I instancji wyraził pogląd, że na podstawie jednolitego stanowiska orzecznictwa wskazującego na niemożność stosowania wykładni rozszerzającej w stosunku do katalogów okresów składkowych i nieskładkowych zawartych w art. 6 i 7 ustawy o emeryturach i rentach z FUS pojęcie pobierania świadczenia należy interpretować ściśle, przyjmując, że określenie „okres pobierania zasiłku chorobowego” obejmuje nie tyle okres faktycznego pobierania tego zasiłku, ile przede wszystkim okres, kiedy stronie przysługiwało prawo do jego uzyskania. Fakt samego pobrania przez wnioskodawcę przedmiotowych świadczeń nie jest wystarczający, a rzeczywistej ocenie musi podlegać hipotetyczne spełnienie przez niego przesłanek do uzyskania prawa do zasiłku chorobowego i świadczenia rehabilitacyjnego, których wnioskodawca nie posiadał. Sąd I instancji uznał, że decyzja organu rentowego odmawiająca zaliczenia powyższych okresów do stażu pracy i przeliczenia świadczenia rentowego z ich uwzględnieniem była słuszna.

Stanowisko sądu II instancji

Sąd Apelacyjny w Rzeszowie (sąd II instancji) nie zaakceptował poglądu sądu I instancji. Wskazał, że według art. 7 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych okresami nieskładkowymi są m.in. okresy pobierania zasiłków z ubezpieczenia społecznego: chorobowego lub opiekuńczego i pobierania świadczenia rehabilitacyjnego. Zdaniem sądu II instancji wspomniany przepis jest jasny i wyraźny w swej treści. W odniesieniu do tych świadczeń ustawodawca sformułował wymóg ich „pobierania”. Wykładnia językowa nie pozostawia więc żadnych wątpliwości, że jedyną przesłanką uznawania za okresy nieskładkowe okresów zasiłku chorobowego i świadczenia rehabilitacyjnego jest rzeczywiste pobieranie tych świadczeń. Sąd podkreślił, że to, co jest jasne, nie wymaga interpretacji (clara non sunt interpretanda). A zatem w sytuacji, gdy po zastosowaniu językowych dyrektyw wykładni znaczenie danego przepisu nie budzi już dalszych wątpliwości, nie należy sięgać do innych argumentów i metod wykładni (np. celowościowej czy systemowej). Zatem pobranie przez wnioskodawcę zasiłku chorobowego za okres od 24 lutego 2013 roku do 26 czerwca 2013 roku oraz świadczenia rehabilitacyjnego za okres od 27 czerwca 2013 roku do 30 listopada 2013 roku pozwala na uwzględnienie tych okresów jako nieskładkowych w wysokości renty. Bez znaczenia pozostaje następczy fakt uznania przez organ rentowy tych świadczeń za nienależne oraz zobowiązanie do ich zwrotu (przy czym w przypadku wnioskodawcy prawomocnymi orzeczeniami sądu ustalono brak podstaw do żądania zwrotu wypłaconych świadczeń). Mając powyższe na uwadze, Sąd Apelacyjny nakazał organowi rentowemu obliczenie renty w prawidłowej wysokości.

Przedstawiona interpretacja unormowań ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych jest korzystna dla osób ubiegających się o przyznanie emerytury lub renty – nakazuje zaliczać do okresów nieskładkowych również okresy pobierania świadczeń nienależnych.