Pomoc prawna z urzędu - kiedy można ją otrzymać?

Postępowania sądowe mogą być długotrwałe i bardzo kosztowne. Strona występująca w procesie, niezależnie od swojej roli i statusu, musi liczyć się z poniesieniem wielu wydatków związanych z opłatami sądowymi, kosztami w toku sprawy (np. kosztami sporządzenia opinii przez biegłych sądowych) czy wreszcie zatrudnieniem profesjonalnego pełnomocnika – adwokata albo radcy prawnego. Polskie prawo w określonych sytuacjach zapewnia jednak pomoc prawna z urzędu. Tzw. pełnomocnik z urzędu może reprezentować stronę zarówno w toku postępowań cywilnych, jak i w sprawach karnych oraz administracyjnych.

Pomoc prawna z urzędu czyli sąd ustanawia adwokata

Podstawową przesłanką umożliwiającą skorzystanie z pełnomocnika z urzędu jest trudna sytuacja materialna. Jeśli bowiem strona udowodni, że nie ma realnej możliwości poniesienia kosztów związanych z reprezentacją, a udział fachowego pełnomocnika jest konieczny z uwagi na rodzaj sprawy, sąd podejmie decyzję o udzieleniu pomocy prawnej z urzędu.

Pomoc prawna w sprawach cywilnych zawsze udzielana jest na wniosek. Sąd nie będzie w takim przypadku działał z urzędu i nie ustanowi pełnomocnika samodzielnie, choć jego obowiązkiem jest poinformowanie strony o możliwości wystąpienia z wnioskiem o udzielenie pomocy prawnej. Taka informacja zazwyczaj znajduje się w kierowanych do strony pouczeniach (np. przesyłanych pozwanemu razem z kopią pozwu).

Nie istnieje żadna przeszkoda ku temu, aby pomoc prawna z urzędu została udzielona osobie, która nie została zwolniona od kosztów sądowych – sąd może ustanowić pełnomocnika z urzędu zarówno dla osoby zwolnionej od kosztów, jak i dla osoby, której wniosek o zwolnienie od kosztów został oddalony albo która w ogóle takiego wniosku nie składała.

Wniosek o ustanowienie pełnomocnika strona może zgłosić:

• razem z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych;
• w osobnym piśmie;
• ustnie do protokołu w sądzie.

Może on zostać złożony zarówno w toku postępowania sądowego (np. wówczas, gdy strona po pierwszej rozprawie sądowej stwierdzi, że potrzebuje profesjonalnego wsparcia i nie jest w stanie we własnym zakresie reprezentować skutecznie swoich interesów), jak i przed jego wszczęciem.

Przykład 1.

Anna doświadcza mobbingu ze strony pracodawcy. Zdecydowała się wystąpić do sądu z roszczeniem o zadośćuczynienie, ale nie wie, jak przygotować pozew i czego może się domagać.  Może wystąpić do sądu z wnioskiem o udzielenie jej pomocy prawnej z urzędu poprzez ustanowienie fachowego pełnomocnika. Jego zadaniem będzie przygotowanie pozwu oraz reprezentacja Anny w toku postępowania sądowego aż do uprawomocnienia wyroku w sądzie II instancji.

Wniosek o udzielenie pomocy prawnej z urzędu co do zasady należy złożyć w sądzie, w którym toczy się postępowanie albo w którym postępowanie będzie się w przyszłości toczyło. Jeśli strona nie ma miejsca zamieszkania w okręgu tego sądu, może również udać się do najbliższego sądu i tam złożyć stosowny wniosek – dokumenty zostaną wówczas przesłane do sądu właściwego.

Wniosek a pomoc prawna z urzędu

Pomoc prawna z urzędu otrzymywana jest po wykazaniu dwóch podstawowych przesłanek:

1. udział pełnomocnika jest rzeczywiście potrzebny;
2. strona nie może ponieść kosztów ustanowienia pełnomocnika bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny.

Brak spełnienia pierwszego warunku zdarza się niezwykle rzadko – sąd może uznać, że reprezentacja przez fachowego pełnomocnika nie jest potrzebna wówczas, gdy sprawa jest bardzo prosta i zostanie rozpoznana szybko np. na jednej rozprawie. O realizacji tej przesłanki decyduje szereg różnych czynników – stopień skomplikowania sprawy, jej rodzaj i waga, sytuacja strony (w tym np. jej poziom wykształcenia, stan zdrowia, itd.). Zgodnie z orzecznictwem sądów: sytuacja taka może zachodzić wtedy, gdy nieporadność strony prowadzi do tego, że przy faktycznym lub prawnym skomplikowaniu sprawy nie jest ona w stanie wykorzystać prawnych możliwości prawidłowego jej prowadzenia. Nie potrafi w zrozumiały i poprawny sposób przedstawić swojego stanowiska procesowego oraz nie ma podstawowej orientacji w regułach rządzących procesem cywilnym, w związku z czym nie można zasadnie oczekiwać, iż pouczenia sądu udzielane w trybie art. 5 kpc będą wystarczające dla zapewnienia tej stronie odpowiedniej wiedzy o możliwych i celowych czynnościach procesowych (por. wyrok Sądu Apelacyjnego z 12 października 2016 r., wydany w sprawie o sygn. I ACa 1014/16).

Drugi z wymienionych powyżej warunków ma zazwyczaj kluczowe znaczenie. Sąd nie ustanowi pełnomocnika dla strony, jeśli uzna, że posiada ona wystarczające środki finansowe na zatrudnienie adwokata lub radcy prawnego i pokrycie jego honorarium. Sąd nie uwierzy osobie składającej wniosek o przyznanie prawa pomocy na słowo – konieczne jest złożenie specjalnego oświadczenia (tzw. oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania – wzór oświadczenia znajduje się na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości) oraz przedłożenie dokumentów popierających twierdzenia strony.

Dokumentami, które mogą okazać się pomocne przy składaniu oświadczenia, są:

• zaświadczenie o zarobkach albo zaświadczenie dot. uzyskiwanych świadczeń emerytalnych lub rentowych;
• dokumenty dot. ponoszonych przez stronę stałych wydatków (np. rachunki za czynsz, media, faktury dotyczące zakupu leków);
• dokumenty dot. świadczeń uzyskiwanych z pomocy społecznej;
• kopie umów kredytowych;
• kopie dokumentacji medycznej, w tym zaświadczenia o niezdolności do pracy czy uznaniu za osobę niepełnosprawną.

Jeśli sąd po analizie przedłożonych dokumentów uzna, że konieczne jest przedstawienie dodatkowych informacji, może wezwać stronę do przedłożenia dokumentów innych niż te uprzednio załączone do wniosku. Sąd może zobowiązać wnioskodawcę do nadesłania np. wyciągu z rachunku bankowego czy kopii zeznań podatkowych.

Sąd decyduje o ustanowieniu pełnomocnika z urzędu za pomocą postanowienia. Jeśli uzna, że stronie przysługuje prawo do pomocy prawnej, wówczas zawiadamia okręgową radę adwokacką lub okręgową izbę radców prawnych, które to instytucje wskazują konkretnego pełnomocnika i przesyłają jego dane do sądu. Następnie sąd zawiadamia zarówno wnioskodawcę, jak i ustanowionego pełnomocnika o wyznaczeniu do pełnienia tej funkcji. Jeżeli stwierdzi, że strona nie spełnia przesłanek do udzielenia pomocy z urzędu, wydaje postanowienie o oddalenie wniosku. Wnioskodawca ma prawo do złożenia zażalenia na to orzeczenie.

Warto pamiętać, że złożenie wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu jest również związane z pewnym rodzajem odpowiedzialności – jeśli sąd uzna, że podane przez stronę okoliczności budzą wątpliwości, może wszcząć dochodzenie w celu ich wyjaśnienia. Jeżeli okoliczności, które stanowiły podstawę wniosku, nie istniały albo przestały istnieć, sąd ma prawo do cofnięcia ustanowionego z urzędu pełnomocnika. W takim wypadku strona zostanie obciążona obowiązkiem uiszczenia wynagrodzenia profesjonalnego pełnomocnika (obowiązek ten może mieć charakter częściowy – strona może zostać zobowiązana do uiszczenia tylko części należnego wynagrodzenia, jeśli przemawiają za tym okoliczności sprawy).

Ponadto, świadome podanie we wniosku nieprawdziwych okoliczności grozi nałożeniem grzywny, niezależnie od obowiązku pokrycia wynagrodzenia pełnomocnika.