Zasady prawa pracy - 10 najważniejszych zmian

Pracodawcy i pracownicy są przyzwyczajeni do tego, że przepisy Kodeksu pracy regulują w mniej lub bardziej szczegółowy sposób konkretne procedury związane z zatrudnieniem. Jednocześnie postanowienia kodeksowe obejmują normy prawne o bardziej ogólnym charakterze. Jakie kwestie regulują zasady prawa pracy – o tym piszemy poniżej. 

Zasady prawa pracy – krótka charakterystyka

Podstawowe zasady prawa pracy zostały określone w Ustawie z dnia 26 czerwca 1974 roku – Kodeks pracy, zwanej dalej kp. 

Jedną z cech tych zasad jest wysoki poziom ogólności – przepisy te wskazują podstawowe zobowiązania stron stosunku pracy i jednocześnie zazwyczaj odsyłają do innych bardziej precyzyjnych norm prawnych Kodeksu pracy.

W generalnych zasadach prawa pracy znajdziemy także odniesienia do przepisów pozakodeksowych oraz do norm konstytucyjnych.

Zasada swobodnego wyboru pracy

Jedną z najważniejszych klauzul prawa pracy jest zasada swobodnego wyboru pracy stanowiąca odzwierciedlenie norm międzynarodowego prawa pracy oraz przepisów Konstytucji RP.

Powyższy przepis przewiduje odstępstwa od zasady swobody wyboru pracy, które wynikają z Kodeksu pracy lub innych ustaw, dotyczy to np. przypadku, gdy istnieją przeciwwskazania zdrowotne do wykonywania pracy danego rodzaju lub pracownik nie posiada wymaganych kwalifikacji.

Nawiązanie stosunku pracy oraz ustalenie warunków zatrudnienia

Podstawowym warunkiem nawiązania stosunku pracy oraz ustalenia warunków pracy i płacy – bez względu na podstawę prawną tego stosunku – jest zgodne oświadczenie woli pracodawcy i pracownika. 

Przytoczona zasada zawarta w art. 11 kp demonstruje w pełni zobowiązaniowy charakter stosunku pracy. Oznacza to, że przy nawiązywaniu stosunku pracy wymagana jest obopólna zgoda w zakresie dotyczącym elementarnych postanowień umownych. 

Omawiana reguła dotyczy także stosunków pracy zawartych na podstawie mianowania, powołania oraz wyboru.

Zakaz dyskryminowania w zatrudnieniu

Zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu stanowi obecnie jedną z podstawowych zasad prawa pracy. W świetle postanowień art. 11(3) kp obowiązujący jest zakaz wszelkich przejawów dyskryminacji bezpośredniej lub pośredniej, w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a ponadto ze względu na zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym bądź niepełnym wymiarze czasu pracy.

Poszanowanie godności i innych dóbr osobistych pracownika oraz zasada równych praw

W szerszej perspektywie zasady poszanowania godności i innych osobistych dóbr pracownika (art. 11(1) kp) oraz zakazu czynienia użytku ze swoich uprawnień, jeżeli byłby on sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa (art. 8 kp), należy rozpatrywać przepisy dotyczące równego traktowania w zatrudnieniu, które również należą do fundamentalnych zasad prawa pracy.

Prawo pracownika do godziwego wynagrodzenia z uwzględnieniem minimalnej wysokości wynagrodzenia

Zasada prawa pracy sformułowana w art. 13 kp określa prawo pracowników do godziwego wynagrodzenia za pracę. Przepisy krajowego prawa nie określają wysokości takiego wynagrodzenia, ograniczają się jedynie do wskazania minimalnej płacy.

W trybie kodeksowym ustala się wysokość oraz zasady przyznawania pracownikom stawek wynagrodzenia za pracę określonego rodzaju lub na określonym stanowisku. 

Wynagrodzenie przysługuje wyłącznie za pracę wykonaną. Jedynie w ściśle określonych prawem przypadkach pracownikowi przysługuje prawo do wynagrodzenia pomimo niewykonywania pracy.

Prawo pracownika do wypoczynku

Jak stanowi art. 66 ust. 2 Konstytucji RP, pracownik ma prawo do określonych w ustawie dni wolnych od pracy i corocznych płatnych urlopów; maksymalne normy czasu pracy określa ustawa.

Prawo do wypoczynku zostało zatem zapewnione na gruncie najwyższego aktu prawnego obowiązującego w RP.

Zapewnienie pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy

Kolejną z podstawowych zasad prawa pracy, która wynika wprost z postanowień konstytucyjnych, jest zapewnienie pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.

W przepisach (art. 15 kp) pracodawca został zobowiązany do zapewnienia wszystkim pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.

Szczegółowe rozwiązania w tym zakresie przewidują przepisy działu X kodeksu.

Zaspokajanie bytowych, socjalnych i kulturalnych potrzeb pracowników

Następną w kolejności normą kodeksową, która posiada rangę podstawowej zasady prawa pracy, jest art. 16 kp.

Jedną z priorytetowych form realizacji powyższego zobowiązania jest prowadzenie przez pracodawcę działalności socjalnej na rzecz pracowników, w tym także byłych pracowników i ich rodzin, o której mowa w przepisach Ustawy z dnia 4 marca 1994 roku o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych.

Ułatwianie pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych

Do podstawowych zasad prawa pracy zalicza się także obowiązek pracodawcy ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych (art. 17 kp). 

W odniesieniu do pracowników będących absolwentami szkół prowadzących kształcenie zawodowe lub szkół wyższych – pracodawca stwarza warunki tym pracownikom sprzyjające przystosowaniu się do należytego wykonywania pracy.

Zasada uprzywilejowania pracownika

Szczególny charakter ma norma prawna sformułowana w art. 18 kp nosząca miano zasady uprzywilejowania pracownika.

Oznacza to, że pracodawca nie może zaproponować pracownikowi gorszych warunków niż wynikające z Kodeksu pracy, innych ustaw oraz rozporządzeń wydanych na ich podstawie.

Należy również podkreślić, że postanowienia wspomnianych umów i aktów mniej korzystne niż przepisy prawa pracy są nieważne.

Zamiast takich postanowień stosuje się odpowiednie przepisy prawa pracy, a w razie ich braku – postanowienia te należy zastąpić innymi odpowiednimi niemającymi charakteru dyskryminacyjnego.

10 ważnych zasad prawa pracy – podsumowanie

Podstawowe zasady prawa pracy stanowią bardzo istotny element prawa pracy, mają bowiem charakter wytycznych interpretacyjnych oraz wskazują kierunki postępowania uregulowane w innych przepisach – zarówno Kodeksu pracy, jak i pozakodeksowych. W niektórych przypadkach prawa pracownika wynikają wprost z postanowień konstytucyjnych, dotyczy to prawa do dni wolnych od pracy i corocznych płatnych urlopów oraz prawa do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Do podstawowych zasad prawa pracy zalicza się m.in. zasadę swobodnego wyboru pracy, zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu, prawo pracowników do godziwego wynagrodzenia za pracę oraz poszanowanie godności i innych osobistych dóbr pracownika.