Zawarcie małżeństwa cywilnego w Polsce

Ślub kojarzy nam się z tym konkordatowym zawieranym przed duchownym, łączącym w sobie obrządek religijny z formalizmem urzędowym. Nie ma się co dziwić, Polska niemalże od początku swojego istnienia jest państwem silnie związanym z kościołem chrześcijańskim, w którym zdecydowana większość obywateli określa się jako wierząca. Powyższe jednak się zmienia, a jednym z symptomów tego jest silny wzrost odsetka małżeństw zawieranych przed kierownikiem urzędu cywilnego. W 2020 roku 1437 par zawarło ślub w USC, tych kościelnych natomiast było jedynie 1277. Po raz pierwszy w historii doszło do sytuacji, kiedy zawarcie małżeństwa cywilnego było popularniejsze od ślubu konkordatowego. W niniejszym artykule nie będziemy rozważać, co ma wpływ na tę sytuację, omówimy jednak, jak wygląda procedura cywilna zawierania ślubu. Może się to okazać przydatne.

Zawarcie małżeństwa cywilnego w przeciwieństwie do kościelnego – mimo iż prawnie równie doniosłe – wydaje się mniej „wystawne” i „pompatyczne”. Dokonanie zaślubin przed urzędnikiem stanu cywilnego jest z całą pewnością skromniejsze. Ceremonia ma miejsce w budynku urzędu, na którego wystrój młoda para nie ma wypływu i mimo że odbywa się w specjalnie do tego przeznaczonej sali, to jej rozmiary nie pozwalają na zaproszenie więcej niż 50–100 gości. Za wyborem USC przemawia jednak to, że cała procedura trwa 15 minut, jest o wiele tańsza, a sam ślub można równie dobrze wziąć w dni powszednie – wcale nie musi to być piątek lub sobota. Jakie zatem przesłanki należy spełnić, aby kierownik stanu cywilnego udzielił ślubu? I jak wygląda sama procedura? O tym poniżej.

Kto może zawrzeć ślub?

Małżeństwo jest instytucją, do której zawarcia może dojść wyłącznie za swobodną decyzją dwojga ludzi. Nie istnieją jakiekolwiek narzędzia prawne czy faktyczne, które w sposób legalny mogłyby zmusić którąś ze stron do ślubu. Z całą pewnością nie jest to ciąża czy wspólny kredyt.

W aktualnym systemie prawnym tak naprawdę istnieje tylko jedna obligatoryjna forma zawarcia małżeństwa. Jest nią forma cywilna. Jest ona również stosowana podczas kościelnej ceremonii zaślubin, przy czym przeprowadza ją duchowny w poszanowaniu tradycji i obrządków religijnych. Pomijając jednak aspekty wiary, prawne skutki ślubu kościelnego są tożsame z tym zawartym w USC.

Ślub cywilny może wziąć każdy, kto spełni poniższe warunki:

• jest pełnoletni;
• nie jest w innym związku małżeńskim (polskie prawo nie pozwala na bigamię);
• nie jest spokrewniony z przyszłym małżonkiem w linii prostej oraz bocznej do II stopnia (ślubu nie może zatem wziąć ojciec z córką, brat z siostrą itd.);
• nie jest spowijany z przyszłym małżonkiem w linii prostej (ślubu nie może wziąć np. teść i synowa);
• nie jest z przyszłym małżonkiem w stosunku przysposobienia (tj. z osobą, która go adoptowała lub którą on adoptował).

Od zasady pełnoletności istnieje jeden wyjątek, bowiem w sytuacji gdy kobieta jest niepełnoletnia, ale ukończyła 16 lat, sąd rodzinny może wyrazić zgodę na jej ślub. Powyższa możliwość nie funkcjonuje w przypadku mężczyzn.

Zgoda sądu jest potrzebna również wówczas, gdy osoby są ze sobą spowinowacone lub gdy są (lub jedna z nich) dotknięte chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym. Osoby całkowicie ubezwłasnowolnione nie mogą zawrzeć związku małżeńskiego, nawet za zgodą sądu rodzinnego.

Gdzie należy zawrzeć małżeństwo?

Co do zasady małżeństwo zawierane jest w budynku urzędu stanu cywilnego. Nie ma jednak obowiązku, aby ślub udzielany był przez urzędnika organu miejscowo właściwego dla miejsca zamieszkania narzeczonych lub jednego z nich. Ani Kodeks rodzinny i opiekuńczy, ani ustawa – Prawo o aktach stanu cywilnego nie wskazują na zasadę regionalizacji. Ceremonia wcale nie musi odbywać się w budynku urzędu, można przeprowadzić ją również w plenerze. Ustawy nie wskazują definicji owego „pleneru”. Chodzi jednak o miejsce, które gwarantuje zachowanie uroczystej formy i bezpieczeństwo uczestników. Kierownik USC może odmówić udzielenia ślubu w wybranym miejscu, jeśli uzna, że nie spełnia ono tych wymagań. Aby spełnić minimum warunków ślubu w plenerze, potrzebne w miejscu ceremonii będą stół, krzesła dla pary młodej i świadków oraz miejsce na powieszenie godła. Ślub w plenerze zawierany jest na wniosek osób zainteresowanych. Szczególnie uzasadnione są przypadki, kiedy:

• narzeczeni lub jeden z nich znajdują się sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia – wówczas małżeństwo zawierane jest w szpitalu;
• narzeczeni lub jeden z nich nie przebywają „na wolności” tylko np. w zakładzie zamkniętym lub szpitalu psychiatrycznym.

Ile kosztuje ślub cywilny?

Samo udzielenie ślubu w urzędzie stanu cywilnego nie jest płatne. Jedyny koszt stanowi opłata skarbowa pobierana za sporządzenie aktu małżeństwa. Jest ona stała i wynosi 84 zł. Opłaty można dokonać na miejscu w kasie urzędu lub przelewem na rachunek bankowy urzędu.

Dodatkowo, jeżeli małżonkowie decydują się na ślub w plenerze, będą zobowiązani do dokonania opłaty w wysokości 1000 zł. W przypadku gdy ślub poza urzędem jest udzielany w związku z zagrożeniem życia lub zdrowia, bądź ograniczeniami lub pozbawieniem wolności, dodatkowa opłata nie jest pobierana.

Jak wygląda przygotowanie do ślubu?

Małżeństwo cywilne wymaga co najmniej dwukrotnej wizyty w urzędzie. Pierwsza odbywana jest w celu rezerwacji terminu ślubu oraz złożenia oświadczenia, w którym przyszli małżonkowie zapewniają, iż nie istnieją żadne okoliczności, które mogłyby uniemożliwić zawarcie małżeństwa. Zapewnienie takie powinno zawierać:

1. nazwiska i imiona osób zamierzających zawrzeć małżeństwo, ich nazwiska rodowe (o ile można je ustalić), stan cywilny, obywatelstwo, daty i miejsca urodzenia, numery PESEL (jeżeli zostały nadane) oraz oznaczenia przedstawionych dokumentów tożsamości;
2. jeżeli osoba zamierzająca zawrzeć małżeństwo pozostawała uprzednio w związku małżeńskim albo prawomocnie stwierdzono nieistnienie małżeństwa – wskazanie miejsca zawarcia małżeństwa;
3. informację o wspólnych dzieciach osób zamierzających zawrzeć małżeństwo oraz oznaczenie ich aktów urodzenia i urzędu stanu cywilnego, w którym zostały sporządzone, jeżeli są znane;
4. nazwiska, imiona oraz nazwiska rodowe rodziców każdej z osób zamierzających zawrzeć małżeństwo;
5. oświadczenia o nazwisku (nazwiskach), które będą nosiły osoby zamierzające zawrzeć małżeństwo po jego zawarciu oraz oświadczenia o nazwisku dzieci zrodzonych z tego małżeństwa;
6. oświadczenie, że nie zachodzą przeszkody uniemożliwiające zawarcie małżeństwa określone w art. 10–15 KRO;
7. informację o pouczeniu o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia;
8. adres korespondencyjny oraz własnoręczne podpisy osób zamierzających zawrzeć małżeństwo oraz kierownika urzędu stanu cywilnego.

Powyższy dokument ważny jest przez 6 miesięcy. Jeżeli strony nie zawrą małżeństwa w tym czasie, będą musiały złożyć nowe oświadczenia. Jednocześnie trzeba pamiętać, iż ślub może zostać udzielony nie wcześniej niż miesiąc po złożeniu oświadczeń.

Dokumenty wymagane do zawarcia małżeństwa

W dniu zawarcia małżeństwa kierownik urzędu stanu cywilnego będzie wymagał od przyszłych małżonków dokumentów takich jak:

• dokumenty tożsamości – dowody osobiste lub paszporty;
• dowód opłaty skarbowej za sporządzenie aktu małżeństwa;
• jeżeli wymagane – zezwolenie sądu na zawarcie małżeństwa;
• jeśli strony będą korzystały z pomocy pełnomocnika – pełnomocnictwo oraz zezwolenie sądu na zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika;
• w przypadku obywateli polskich nieposiadających aktów stanu cywilnego wymagane będą:

– zagraniczne odpowiedniki aktów urodzenia;

– jeżeli któraś ze stron wcześniej była w związku małżeńskim, powinna legitymować się zagranicznym odpowiednikiem aktu małżeństwa wraz z dokumentem, które potwierdza ustanie albo unieważnienie małżeństwa bądź dokumentem potwierdzającym nieistnienie małżeństwa.

Jeżeli jednak jedno z narzeczonych jest cudzoziemcem, wówczas osoba ta jest obowiązana złożyć dokument, który potwierdzi, że może zawrzeć związek małżeński według prawa obowiązującego w kraju, z którego pochodzi. Jeżeli istnieją trudne do przezwyciężenia przeszkody na uzyskanie takiego dokumentu (np. wojna), sąd może zwolnić z owego obowiązku.

Przesłanki warunkujące zawarcie małżeństwa

Zarezerwowanie terminu oraz zgromadzenie koniecznych dokumentów to jeszcze nie wszystko. Aby można było mówić o prawnie ważnym zawarciu małżeństwa, łącznie muszą zaistnieć przesłanki warunkujące. Zgodnie z art. 1 KRO spełnione powinny zostać takie przesłanki, jak:

• odmienność płci nupturientów (przyszłych małżonków);
• jednoczesna obecność nupturientów;
• zgodność oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński;
• złożenie oświadczeń przed kierownikiem USC.

Odmienność płci nupturientów

Wymóg ten stanowi następstwo przepisu art. 18 Konstytucji RP. Zgodnie z nim małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny znajduje się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej. Polskie prawo aktualnie nie zezwala na zawieranie małżeństw między osobami tej samej płci. Jak wskazuje się w doktrynie, KRO oraz Konstytucja RP odnoszą się do pojęcia płci w rozumieniu medycznym. Zgodnie z jego definicją przyjmuje się, że płeć to zespół cech odróżniających organizmy żeńskie wytwarzające komórki jajowe od organizmów męskich wytwarzających plemniki.

Jednoczesna obecność nupturientów

Zawarcie małżeństwa wymaga, aby oboje małżonkowie byli wspólnie obecni w urzędzie w chwili składania oświadczeń. Nie ma zatem możliwości oddzielnego składania przez nupturientów oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński. Wspólna obecność ma na celu przede wszystkim zagwarantować zgodność składanych oświadczeń, a także podnosić powagę samej ceremonii.

Zgodność oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński

Oprócz obowiązku złożenia oświadczeń przed kierownikiem konieczne jest, aby oświadczenia przyszłych małżonków były zgodne. Wymóg ten niejako jest odpowiednikiem ogólnej reguły prawa cywilnego odnoszącej się do zawierania umów. Oznacza to, że do małżeństwa nie dojdzie, jeżeli strony nie złożą zgodnych oświadczeń woli lub złożą takie oświadczenia, ale nie będą one ze sobą zgodne. Ustawa wymaga także, aby oświadczenia małżonków złożone zostały w obecności świadków. Nie jest to wymóg mający większy sens prawny, gdyż prawomocność zaślubin jest w stanie stwierdzić urzędnik udzielający małżeństwa. Można zatem rzec, że instytucja świadków jest elementem tradycji. Należy tutaj wskazać, że płeć świadków nie ma znaczenia. Mężczyzna może być świadkiem panny młodej, a kobieta pana młodego. Świadkami mogą być również dwie kobiety lub dwóch mężczyzn.

Oświadczenia małżonków muszą odpowiadać ogólnym regułom składania oświadczeń woli w prawie cywilnym. Powinny być zatem złożone swobodnie, być na tyle zrozumiałe, aby przynajmniej w drodze wykładni można było ustalić ich sens oraz muszą być złożone na serio.

Złożenie oświadczeń przed kierownikiem USC

Przepis art. 1 KRO wskazuje, iż oświadczenia nupturientów o wstąpieniu w związek małżeński muszą zostać złożone przed kierownikiem USC. Jednocześnie art. 5 ustawa – Prawo o aktach stanu cywilnego wskazuje, iż przyjęcia oświadczeń może dokonać również zastępca kierownika USC.

Należy pamiętać, że to nie kierownik USC lub jego zastępca jest adresatem składanych przez małżonków oświadczeń. Jego uczestnictwo w ceremonii jest jednak nieodzowne, gdyż występuje on w roli organu stwierdzającego fakt złożenia oświadczeń, kontrolującego oraz aprobującego prawną możliwość zawarcia małżeństwa. Powyższe oznacza również, iż kierownik urzędu cywilnego nie może sam sobie udzielić ślubu. Dokonać tego musi inny uprawniony do tego urzędnik.

Jak wygląda ceremonia ślubu cywilnego?

Ceremonia ślubna jest mało skomplikowana i niezbyt długotrwała. Małżonkowie wraz ze świadkami powinni stawić się około 15 minut przed terminem ceremonii. Jest to czas, w którym kierownik urzędu potwierdzi dane narzeczonych i świadków. Urzędnik weryfikuje:

• dokumenty tożsamości narzeczonych oraz świadków;
• w przypadku gdy jeden z uczestników ślubu jest obcokrajowcem nieznającym języka polskiego, sąd sprawdza również licencję biegłego tłumacza.

Po potwierdzeniu danych następuje ceremonia właściwa zawarcia małżeństwa. W jej trakcie kierownik urzędu udzieli informacji na temat praw i obowiązków małżonków, po czym para młoda składa sobie przysięgę. Następnie „świeżo upieczeni” małżonkowie oraz ich świadkowie podpisują akt małżeństwa. Na koniec następuje przypieczętowanie ślubu, czyli wzajemne nałożenie sobie obrączek przez młodą parę.

Cała procedura trwa od 5 do 20 minut. Zależy to od umiejętności organizacyjnych kierownika urzędu oraz długości jego przemowy.

Zawarcie małżeństwa cywilnego w Polsce – podsumowanie

Mimo iż większość ludzi w swoim życiu była jedynie uczestnikami ślubów konkordatowych zawieranych w kościele, to trzeba zdawać sobie sprawę, iż procedura cywilna jest wyłączną prawną możliwością jego zawarcia. Ślub religijny jest tylko dodatkową formą wyznaniową, „nakładaną” na ten cywilny. Oświadczenia złożone przed duchownym mają tę samą moc co przed kierownikiem urzędu cywilnego. Ceremonia poprowadzona przez urzędnika jest przy tym o wiele tańsza i szybsza, terminy są bardziej dostępne i nie ma większego problemu, aby pobrać się w trakcie tygodnia. Odpada również obowiązek odbycia nauk przedmałżeńskich. Jak widać, zawarcie małżeństwa cywilnego w Polsce jest instytucją bardzo przychylną narzeczonym – warto zatem rozważyć możliwość wyznania sobie „sakramentalnego tak” przed kierownikiem urzędu cywilnego.