Czy możliwy jest nierówny podział majątku?

Na skróty

O ile strony nie zawarły umowy majątkowej małżeńskiej (intercyzy) ustanawiającej rozdzielność majątkową lub nie doszło do ustanowienia rozdzielności majątkowej z mocy prawa lub na mocy orzeczenia sądu, majątek nabyty w czasie trwania związku małżeńskiego stanowi ich majątek wspólny. Jak wygląda podział majątku?

Podział majątku i nierówne udziały w majątku wspólnym

Podział majątku wspólnego może nastąpić w momencie, kiedy ustaje wspólność majątkowa. Najczęściej ma to miejsce w przypadku orzeczenia rozwodu, orzeczenia separacji, orzeczenia sądu o rozdzielności małżeńskiej mimo formalnego pozostawania przez małżonków w związku małżeńskim lub z chwilą śmierci jednego z małżonków.

Ponadto wspólność majątkowa ustanie w razie ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków lub w razie ogłoszenia upadłości jednego z nich.

Zgodnie z art. 43 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Jednakże w § 2 tego przepisu przewidziano odstępstwo od tej zasady. Dopuszczalne jest żądanie ustalenia nierównych udziałów, ale musi to nastąpić po spełnieniu łącznie następujących przesłanek: przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego w nierównym stopniu oraz istnienia ważnych powodów, które uzasadniałyby ustalenie nierównych udziałów.

Zobacz też

Przesłanka ważnych powodów uzasadniająca orzeczenie nierównych udziałów

Pojęcie „ważnych powodów” nie zostało jednak przez ustawodawcę zdefiniowane. Jednak z pomocą do ustalenia, w jaki sposób rozumieć tę przesłankę, przyszło orzecznictwo sądów powszechnych i Sądu Najwyższego. Przez pojęcie „ważnych powodów” rozumie się takie okoliczności, które oceniane z punktu widzenia zasad współżycia społecznego przemawiają za nieprzyznawaniem jednemu z małżonków korzyści z tej części majątku wspólnego, do której powstania małżonek ten się nie przyczynił.

Sąd Najwyższy w postanowieniu z 5 października 1974 roku (sygn. III CRN 190/74), wskazał, że oceniając, czy w danej sprawie zaistniała przesłanka ważnych powodów, należy mieć na uwadze całokształt postępowania małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej w zakresie wykonywania ciążących na nich obowiązków względem rodziny, którą przez swój związek założyli.

Pamiętać należy, że zgodnie m.in. z postanowieniem Sądu Najwyższego z 7 czerwca 2000 roku (sygn. III CKN 455/00) obciążająca małżonka wina za rozkład pożycia małżeńskiego stwierdzona w wyroku rozwodowym nie przesądza o istnieniu ważnych powodów w rozumieniu art. 43 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Nadto ważny kierunek interpretacyjny dotyczący orzekania przez sąd o nierównych udziałach małżonków w majątku wspólnym wskazano w postanowieniu Sądu Najwyższego z 10 stycznia 2019 roku (sygn. akt II CSK 337/18), gdzie stwierdzono: „Zgodnie z art. 43 kro, oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym, jednakże z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Judykatura zgodnie przyjmuje, że przepis ten formułuje dwie przesłanki ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, które muszą wystąpić łącznie i które pozostają do siebie w takim wzajemnym stosunku, że żadne »ważne powody« nie stanowią podstawy takiego orzeczenia, jeżeli stopień przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego jest równy, a jednocześnie – nawet różny stopień przyczynienia się małżonków do powstania tego majątku nie stanowi podstawy ustalenia nierównych udziałów, jeżeli nie przemawiają za tym wskazane »ważne powody«. Oznacza to, że sam nierówny stopień przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego nie może być uznany za ważny powód w rozumieniu komentowanego przepisu (por. m.in. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2013 roku, IV CSK 553/12, OSNC-ZD 2014, nr B, poz. 24, z dnia 6 kwietnia 2005 roku, III CK 469/04, z dnia 8 lutego 2018 roku, II CNP 11/17). Przy ocenie należy mieć na uwadze całokształt postępowania małżonków w okresie trwania wspólności majątkowej w zakresie wykonywania obowiązków ciążących na nich względem rodziny, którą przez swój związek założyli (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 października 1974 roku, III CRN 190/74, nie publ.).

Interpretacja wskazanego przepisu przez Sąd drugiej instancji jest prawidłowa. Trafnie przyjął on, że występują ważkie przyczyny natury majątkowej, gdy jeden małżonków nie przyczynia się stosownie do swoich sił i możliwości zarobkowych do powstania majątku i w tym zakresie można przypisać mu winę (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 1973 roku, III CRN 227/73, OSNCP 1974, nr 11, poz. 189). Zawinieniu odpowiada bowiem zarówno niepodejmowanie pracy zarobkowej, ryzykowne przedsięwzięcia gospodarcze, doprowadzenie do powstania zadłużeń i, na skutek ich ukrywania, znaczącego zwiększenia wydatków z majątku wspólnego związanych z postępowaniami egzekucyjnymi, wypowiadaniem kredytów bankowych, jak i dopuszczenie się przestępstw przeciwko mieniu z winy umyślnej, skutkujących wielomiesięcznym pobytem w areszcie tymczasowym, przeprowadzeniem postępowania karnego, generujących znaczne koszty i uniemożliwiających osiąganie dochodów. Okoliczności te, także w szczególnym, nietypowym układzie stosunków rodzinnych i majątkowych małżonków, z których jeden zawodowo uprawia sport, prawidłowo zakwalifikowane zostały jako nieusprawiedliwiony nierówny stopień przyczynienia się do powstania majątku wspólnego. Pojęcie »ważne powody« natomiast dotyczy przyczyn natury niemajątkowej. Wykłada się je jako okoliczności, które oceniane z punktu widzenia zasad współżycia społecznego sprzeciwiają się przyznaniu jednemu z małżonków korzyści z tej części majątku wspólnego, do której powstania się on nie przyczynił. Z oczywistych względów wprawdzie mogą się one pokrywać z przesłankami uzasadniającymi ustanowienie rozdzielności majątkowej (art. 52 § 1 kro), pozbawienia małżonka samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym (art. 40 kro) czy przyczynami orzeczenia winy rozkładu pożycia (art. 57 kro), ale nie są z nimi tożsame.

Ocena w aspekcie etycznym sytuacji, w której małżonek rażąco nie wspiera drugiego, przejmującego ciężar utrzymania rodziny i tworzenia majątku wspólnego, wykorzystuje go, następnie zdradza i porzuca, wyjeżdża za granicę, pozostawiając toczące się postępowania podatkowe i egzekucyjne, nie partycypuje w spłacie długów, musi być ujemna. Nie budzi zastrzeżeń przyjęcie, że wyczerpuje ona znamiona ważnych powodów, uzasadniających ustalenie nierównych udziałów byłych małżonków w majątku wspólnym”.

Żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym

Ciężar dowodu w zakresie wykazania przesłanki ważnych powodów oraz stopnia, w którym każdy z małżonków przyczynił się do powstania tego majątku, spoczywa na tym z małżonków, który domaga się ustalenia przez sąd nierównych udziałów. W sytuacji, gdy na podstawie przeprowadzonego postępowania dowodowego sąd orzekający w sprawie o podział majątku uzna, że nie zachodzą podstawy do uwzględnienia takiego wniosku, udziały w majątku wspólnym zostaną ustalone zgodnie z domniemaniem ich równości przewidzianym w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a zatem każdy z małżonków będzie miał udział w majątku wspólnym wynoszący ½.

Wniosek o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym może złożyć zarówno małżonek będący wnioskodawcą postępowania o podział majątku, jak i będący jego uczestnikiem.

Złożenie wniosku o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym nie wiąże się z żadnymi dodatkowymi opłatami. W przypadku podziału majątku opłata sądowa wynosić będzie 1000 zł lub gdy wniosek zawiera zgodny projekt podziału majątku – 300 zł bez względu na to, czy udział będzie równy, czy też nie.

Ustalenie nierównych udziałów po śmierci małżonka

Podział majątku może również nastąpić po śmierci jednego lub obojga z małżonków. Wówczas w miejsce zmarłego małżonka wstępują jego następcy prawni, czyli spadkobiercy.

Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przewidują jednak ograniczenie co do domagania się przez spadkobierców zmarłego małżonka ustalenia nierównych udziałów.

Spadkobiercy małżonka mogą wystąpić z takim żądaniem tylko w wypadku, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji.

Pamiętać należy, że zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 2 marca 1972 roku (sygn. III CZP 100/71): „W wypadku gdy w skład spadku wchodzi udział spadkodawcy w majątku objętym małżeńską wspólnością ustawową, do dokonania działu spadku niezbędne jest uprzednie albo jednoczesne z działem spadku, połączone w tym samym postępowaniu, przeprowadzenie podziału majątku wspólnego, chyba że zapadł już prawomocny wyrok rozstrzygający o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym oraz o żądaniach zwrotu wydatków, nakładów i innych świadczeń z majątku wspólnego na majątek odrębny lub odwrotnie, albo że częściowy dział spadku nie dotyczy udziału spadkodawcy w majątku wspólnym”.

Postępowanie dotyczące podziału majątku przez sąd

W postanowieniu Sądu Okręgowego w Łodzi z 13 lipca 2018 roku (sygn. III Ca 827/18) wskazano, że: „Żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym może być zgłoszone w ramach postępowania o podział majątku wspólnego, może też być dochodzone odrębnym powództwem. Nie może jednak być dochodzone po dokonaniu podziału majątku wspólnego”. Ponadto też w tym orzeczeniu wskazano, że: „Przez przyczynienie się do powstania majątku wspólnego na ogół rozumie się całokształt starań każdego z małżonków o założoną przez nich rodzinę i zaspokojenie jej potrzeb, a więc nie tylko wysokość zarobków czy innych dochodów osiąganych przez każde z nich, lecz także i to, jaki użytek czynią oni z tych dochodów, czy gospodarują nimi należycie i nie trwonią ich lekkomyślnie (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1997 roku, I CKN 530/97). Oczywistym jest, że należy przy tym żądaniu patrzeć z perspektywy wynikających z zawarcia związku małżeńskiego wszystkich obowiązków względem rodziny, a nie tylko obowiązków stricte majątkowych, z tą jednak uwagą, że tych obowiązków majątkowych nie można umiejscawiać na drugim planie. Podkreślić również trzeba, że żądanie to dotyczy całego majątku wspólnego, zatem należy też na nie patrzeć przez pryzmat całego małżeństwa i w takiej perspektywie czasowej. Skoro mowa jest o całokształcie obowiązków, to trzeba go odnosić do całego okresu trwania małżeństwa, a nie do wyrwanego z niego pewnego odcinka czasu”.

W postępowaniu sądowym dotyczącym podziału majątku wspólnego małżonków skład i wartość majątku ulegającego podziałowi ustala sąd. Podział majątku wspólnego obejmuje składniki należące do danego majątku w dacie ustania wspólności oraz istniejące w chwili dokonywania podziału. Wartość tych składników ustala się według stanu na dzień ustania wspólności majątkowej i według cen obowiązujących w chwili zamknięcia rozprawy.

Jeśli przyczyną ustania wspólności majątkowej jest orzeczenie rozwodu, datą ustania tej wspólności jest dzień uprawomocnienia się wyroku rozwodowego, natomiast w przypadku umownego ustanowienia rozdzielności – data zawarcia umowy w tym przedmiocie przed notariuszem.

W przypadku ustanowienia rozdzielności majątkowej wyrokiem sądu datą ustania wspólności jest data wskazana w tym orzeczeniu.

W przypadku ogłoszenia upadłości jednego z małżonków – datą ustania wspólności majątkowej jest data ogłoszenia upadłości małżonka.

Nadto przy podziale majątku sąd rozstrzyga również o wzajemnych roszczeniach pomiędzy zainteresowanymi z tytułu posiadania poszczególnych składników majątku, pobranych pożytków i innych przychodów.

Przy podziale majątku wspólnego na mocy orzeczenia sądu wartość poszczególnych udziałów może być wyrównana przez dopłaty pieniężne lub spłatę udziału, gdyż podział składników majątku wspólnego powoduje zwykle konieczność zawarcia rozstrzygnięcia w przedmiocie zasądzenia stosownej dopłaty lub spłaty.

Polecamy:

Jakie otrzymam wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy na przełomie miesięcy?

Zobacz też