Niebieska karta - kiedy jest możliwa eksmisja sprawcy przemocy domowej?

Przemoc w rodzinie jest zjawiskiem nader niepożądanym w zdrowym społeczeństwie. Negatywnie wpływa na więzi rodzinne, wychowanie dzieci, samoocenę ofiar oraz ich zdrowie fizyczne i psychiczne. Przemoc ta jest wielkim problemem nie tylko w Polsce, a na całym świecie. Polski ustawodawca próbował walczyć z tym patologicznym zjawiskiem poprzez procedurę „Niebieskiej Karty”. Okazało się to jednak niewystarczające – kontrola policyjna nie była w stanie ochronić ofiar przed oprawcą. Obecnie niebieska karta wprost może pomóc w pozbyciu się sprawcy przemocy domowej z życia ofiar poprzez jego eksmisję z miejsca zamieszkania rodziny.

„Niebieska Karta” jest procedurą mającą z jednej strony zagwarantować bezpieczeństwo rodzinie dotkniętej przemocą, z drugiej – uzdrowić taki patologiczny stan rzeczy. Niebieska karta zostaje zakładana w przypadku ujawnienia stosowania przemocy w danej rodzinie. Wszczęta może być na wniosek członka rodziny lub osoby trzeciej, a także z urzędu przez policję lub prokuraturę. Nakaz eksmisji natomiast jest uprawnieniem osoby dotkniętej przemocą domową. Co warto zaznaczyć już na wstępie, obie wskazane wyżej procedury są od siebie niezależne – jedna może zostać prowadzona bez wszczęcia drugiej. Przy czym „założenie” niebieskiej karty w przeszłości jest jasnym sygnałem dla sądu, iż sprawca przemocy jest niereformowalny w swoim działaniu i jedynym rozsądnym rozwiązaniem będzie nakazanie mu opuszczenia miejsca zamieszkania rodziny.

Przemoc w rodzinie – kiedy mamy z nią do czynienia?

Przemoc w rodzinie może przyjmować wiele postaci. Nie zawsze oznacza znęcanie fizyczne (bicie, molestowanie) nad członkami rodziny. Nierzadko przemoc psychiczna czy ekonomiczna zostawia po sobie głębsze rany aniżeli ta fizyczna. Zgodnie z art. 2 ust. 2 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie przez przemoc w rodzinie rozumieć należy „jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą”.

Środowiska psychiatryczne i psychologiczne wyróżniają następujące formy przemocy:

• przemoc fizyczna, jako naruszenie nietykalności fizycznej poprzez bicie, popychanie, szarpanie, policzkowanie, obezwładnianie, duszenie czy użycie broni lub innego narzędzia niebezpiecznego;
• przemoc psychiczna, jako naruszenie dóbr osobistych, w szczególności godności osobistej, poprzez poniżanie, krytykowanie, wyśmiewanie poglądów, pochodzenia, urodzenia, narzucanie własnych przekonań, izolację społeczną;
• przemoc ekonomiczna, jako naruszenie własności lub niewypełnianie obowiązku utrzymania bądź współuczestnictwa w prowadzeniu gospodarstwa domowego, poprzez odbieranie pieniędzy, uniemożliwianie podjęcia pracy zarobkowej, niezaspokajanie podstawowych potrzeb osób uzależnionych finansowo, uchylanie się od płacenia alimentów;
• przemoc seksualna, jako naruszenie intymności, poprzez molestowanie, wymuszanie współżycia, wymuszanie innych czynności seksualnych.

Procedura „Niebieskiej Karty”

Procedura „Niebieskiej Karty” została szczegółowo uregulowana w art. 9d ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz akcie wykonawczym do tego przepisu – Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 roku w sprawie procedury „Niebieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta”. Niebieskiej karty nie należy traktować jako rodzaju dokumentu przypisywanego sprawcy przemocy domowej. Jest to złożona i szczegółowa procedura, która zostaje prowadzona wobec całej rodziny dotkniętej przemocą w rodzinie – sprawcy, jego ofiar oraz pozostałych członków rodziny.

Co istotne, wszcząć omawianą procedurę może każdy – członek rodziny, sąsiad czy też postronny obserwator dopuszczania się przemocy. Niebieska karta nie wymaga nawet zgody osoby dotkniętej przemocą. Tak więc wszczęcie, prowadzenie oraz zakończenie procedury „Niebieskiej Karty” jest niezależne od sprawcy czy ofiar jej agresji. O tych aspektach decydują organy powołane do przeciwdziałania przemocy w rodzinie (policja, prokuratura, sąd itp.). Tak skonstruowany mechanizm niebieskiej karty ma na celu uniknięcie sytuacji, kiedy ofiara pod wpływem sprawcy wycofuje swoje oświadczenia, zeznania czy zarzuty.

Procedura „Niebieskiej Karty” ma przede wszystkim zapobiec dalszej przemocy w rodzinie. Dokonać tego można przez pomoc doraźną ofiarom (np. poprzez wydanie nakazu eksmisji sprawcy), jak również przez wsparcie i doradztwo wobec samego sprawcy (np. poprzez pomoc psychologiczną, skierowanie na odwyk). Ustawodawca nie wskazał, jakie czynności powinny zostać podjęte przez organy prowadzące procedurę „niebieskiej karty”. Ich dobór jest uzależniony od indywidualnych potrzeb rodziny. Członkowie rodziny dotkniętej przemocą mogą liczyć na pomoc m.in. poprzez:

1. bezpłatne poradnictwo psychologiczne, medyczne i prawne;
2. zorganizowanie ofiarom przemocy bezpiecznego schronienia;
3. uzyskanie przez ofiary przemocy mieszkania socjalnego;
4. eksmisję sprawcy przemocy domowej.

Niebieska karta a eksmisja sprawcy

W tej samej ustawie co procedurę „Niebieskiej Karty” uregulowano instytucję eksmisji sprawcy przemocy domowej. Zgodnie z art. 11a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, jeśli członek rodziny wspólnie zajmujący mieszkanie swoim zachowaniem polegającym na stosowaniu przemocy w rodzinie czyni szczególnie uciążliwym wspólne zamieszkiwanie, osoba dotknięta tą przemocą może żądać, aby sąd zobowiązał go do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazał zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia. Co istotne, z instytucji eksmisji skorzystać można niezależnie od procedury „Niebieskiej Karty”. Brak wcześniejszego zgłoszenia niebieskiej karty nie stoi na przeszkodzie do złożenia wniosku o eksmisję, zaś sprawca przemocy nie ma możliwości zaskarżania decyzji o eksmisji, uzasadniając swoje stanowisko brakiem wcześniejszego założenia niebieskiej karty.

Przemoc w rodzinie uprawniającą do podjęcia działań zmierzających do eksmisji sprawcy należy rozumieć szerzej, aniżeli działania stanowiące realizację znamion poszczególnych czynów przestępnych określonych w Kodeksie karnym. Jak zostało wskazane powyżej, przemoc w rodzinie może przybierać najróżniejsze postacie. Najistotniejsze jest, aby wniosek został uzasadniony takim działaniem sprawcy, iż dalsze wspólne zamieszkiwanie z nim jest szczególnie uciążliwym. „Szczególna uciążliwość” występuje, gdy sprawca przemocy zagraża poczuciu bezpieczeństwa osoby dotkniętej przemocą w rodzinie lub uniemożliwia jej korzystanie ze wspólnych pomieszczeń lub urządzeń. W orzecznictwie wskazuje się dodatkowo, że zajmowanie lokalu nie wymaga przebywania w danym miejscu z zamiarem stałego pobytu. Pozostawienie własnych rzeczy ruchomych lub innego rodzaju związek z danym lokalem powinno być wystarczające do uznania, że dana osoba dany lokal zajmuje. Nie ma na to wpływu czasowe przebywanie sprawcy w innym miejscu, np. w zakładzie zamkniętym.

Wniosek o eksmisję może być złożony przez ofiarę przemocy w rodzinie posiadającą zdolność sądową (tj. posiadającą zdolność do czynności prawnej) lub poprzez jej opiekuna. Możliwe jest także dokonanie tego przez prokuratora lub Rzecznika Praw Dziecka. Wniosek należy złożyć we właściwym miejscowo sądzie rejonowym, tj. właściwym dla miejsca zamieszkania rodziny.

Natychmiastowa wykonalność eksmisji

Ustawodawca, wprowadzając instytucję eksmisji do omawianej ustawy, kierował się przede wszystkim dobrem ofiar przemocy w rodzinie. Stąd też znacznie przyspieszył cały proces oraz umożliwił natychmiastową egzekucję orzeczenia sądowego w przedmiotowej sprawie. Rozprawa w sprawie rozpoznania wniosku o opuszczenie wspólnie zajmowanego mieszkania musi odbyć się maksymalnie w przeciągu 30 dni. Ustawodawca zapomniał jednak, że rozpoczęcie przewodu sądowego nie jest jednoznaczne z wydaniem wyroku. Możliwe jest więc, iż wyrok nie zapadnie na pierwszej rozprawie, wówczas na eksmisję można czekać kilka lub kilkanaście miesięcy. Istotna w omawianym temacie jest również zasada natychmiastowej wykonalności orzeczenia sądu pierwszej instancji. Oznacza to, że wniesienie środka odwoławczego od wyroku nie wstrzymuje jego wykonania. Przymusowe opuszczenie mieszkania jest więc już możliwe po pierwszym, jeszcze nieprawomocnym wyroku.

Eksmisja a koszty utrzymania lokalu

Na gruncie eksmisji sprawcy przemocy domowej należy wskazać, że sprawcą tym jest zazwyczaj dorosły mężczyzna będący mężem oraz ojcem. Na ogół też taka osoba pełni rolę głównego żywiciela rodziny. Zgodnie z art. 11a ust. 3 omawianej ustawy pełnoletnia osoba dotknięta przemocą w rodzinie, która pozostała w miejscu zamieszkania, zobowiązana jest ponosić opłaty eksploatacyjne za lokal, tj. dostawy do tego mieszkania energii, gazu, wody oraz odbiór ścieków, jak również opłacać czynsz oraz koszty bieżącego zarządzania nieruchomością i utrzymywania jej. W ocenie Sądu Najwyższego taki zapis nie oznacza jednak, że wyłącznie ta osoba ma ponosić wskazane w przepisie opłaty. W lokalu mogą bowiem znajdować się rzeczy sprawcy, których nie zabrał i co do których usunięcia nie przeprowadzono egzekucji. W takim wypadku uznać należy, iż sprawca przemocy nadal korzysta z lokalu, wskutek czego ma obowiązek ponosić ciężar finansowy jego utrzymania. Ustawodawca przewidział również wyjątek, zgodnie z którym osoba pozostająca w mieszkaniu nie będzie zobligowana do ponoszenia opłat. Będzie miało to miejsce, jeżeli sprawca względem osoby będącej ofiarą przemocy w rodzinie jest obowiązany do świadczeń alimentacyjnych.

Niebieska karta a eksmisja sprawcy przemocy domowej – podsumowanie

Mimo iż przyznanie się do przemocy w rodzinie i zgłoszenie tego organom ścigania nie jest łatwe, nie należy tkwić bezczynnie i pozwalać na pogłębienie się problemu. Każdy, kto doznał przemocy w rodzinie, ma realną możliwość jej przeciwdziałania. Z całą pewnością pomocne w tej kwestii są omówione w niniejszym artykule instytucje „Niebieskiej Karty” oraz eksmisji. Żadna z nich nie wypływa na drugą, tak więc mogą być stosowane obok siebie lub oddzielnie, w zależności od indywidualnej sytuacji danej rodziny.