Czym jest pokrewieństwo i powinowactwo?
Relacje między członkami danej rodziny są ważne z różnych względów, także pod kątem prawnym. Poprawne ustalenie więzi łączących poszczególne osoby może być istotne z punktu widzenia prawa spadkowego, rodzinnego, a niekiedy także karnego. Czym zatem jest pokrewieństwo i powinowactwo – czy możemy używać tych pojęć zamiennie?
Związki prawne pomiędzy członkami rodziny
Przynależność do danej rodziny tworzy się przez sam fakt urodzenia. Oczywiście w niektórych przypadkach niemożliwe jest ustalenie ojca lub matki danej osoby (np. wskutek porzucenia dziecka). W takich sytuacjach dana osoba ma wpisywane do swojego aktu urodzenia fikcyjne dane rodziców.
Ustalenie pokrewieństwa i powinowactwa danej osoby jest bardzo istotne. Przeciwdziała bowiem zawieraniu związków pomiędzy bliskimi osobami. Zgodnie z treścią art. 14 §1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa krewni w linii prostej, rodzeństwo ani powinowaci w linii prostej. Jednakże z ważnych powodów sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa między powinowatymi. Pokrewieństwo i powinowactwo wskazuje także, kto i na jakich zasadach może dziedziczyć po zmarłym krewnym, gdy nie zostawił on po sobie testamentu. Relacje rodzinne mają także znaczenie w przypadku postępowań sądowych – osoby bliskie mogą bowiem odmówić składania zeznań obciążających ich krewnego, mogą także występować w charakterze jego pełnomocnika procesowego (nawet wtedy, gdy nie wykonują żadnego zawodu prawniczego).
Pojęcia pokrewieństwa i powinowactwa nie mogą być używane zamiennie. O ile pierwsza definicja pozostaje w ścisłym związku z prawem krwi i biologią, o tyle powinowactwo nie ma z tymi zagadnieniami zupełnie nic wspólnego.
Pokrewieństwo
Pokrewieństwo wynika z samego faktu urodzenia i dotyczy nie tylko relacji pomiędzy dzieckiem a jego rodzicami, ale także wszystkimi pozostałymi członkami rodziny. Pokrewieństwo określa, kto od kogo pochodzi i jaki status posiada w danej familii.
Zgodnie z treścią art. 617 kro krewnymi w linii prostej są osoby, z których jedna pochodzi od drugiej. Krewnymi w linii bocznej są osoby, które pochodzą od wspólnego przodka, a nie są krewnymi w linii prostej. Stopień pokrewieństwa określa się według liczby urodzeń, wskutek których powstało pokrewieństwo. Dla przykładu krewnymi w linii prostej będą dziadkowie – rodzice – dzieci – wnuki – prawnuki, a więc osoby pochodzące jedna od drugiej. Krewnymi w linii bocznej będą wujkowie, ciotki, kuzyni, czyli osoby niepochodzące bezpośrednio od siebie, jednak połączone którymś wspólnym przodkiem (np. dziadkiem).
Rodzice są krewnymi pierwszego stopnia w linii prostej względem swojego dziecka, a dziadkowie względem wnuków są krewnym drugiego stopnia w linii prostej, gdyż dzielą ich 2 urodzenia (dziadek – rodzic – wnuk). Z kolei brat jest krewnym drugiego stopnia w linii bocznej względem swojego brata lub siostry, ponieważ pomiędzy nimi zawsze występują 2 urodzenia (siostra – rodzic – brat). Bratanek jest krewnym trzeciego stopnia w linii bocznej, gdyż występują 3 urodzenia (siostra – rodzic – brat – bratanek).
Ustalanie pokrewieństwa następuje zawsze od matki dziecka – zgodnie z rzymską zasadą matka jest zawsze pewna. Problem pojawia się jednak w przypadku porzuconych dzieci, których rodziców nie da się niestety ustalić. Stosujemy wówczas fikcję prawną, zgodnie z którą dane matki i ojca dziecka są wymyślane (zazwyczaj jako ojca wpisuje się wówczas Jana, jako matkę Annę lub Ewę). Ustalenie matki dziecka pozwala na przypisanie małoletniego przynajmniej do jej rodziny, a więc ustalenia podstawowego pokrewieństwa z innymi osobami. W przypadku ojca i jego rodziny będzie to możliwe albo poprzez zastosowanie domniemania, że dziecko pochodzi od męża matki, albo ustalenie lub uznanie ojcostwa na drodze postępowania sądowego (wówczas bardzo często wykonywane są badania genetyczne mające na celu jednoznaczne wskazanie, czy dziecko pochodzi od konkretnego mężczyzny).
„Aby uznać osoby za spokrewnione, konieczne jest posiadanie jednego wspólnego przodka, nie jest natomiast wymagane, by osoby spokrewnione pochodziły od tych samych rodziców. Wystarczy, by miały jednego wspólnego rodzica. Konsekwencją tego jest przyjęcie, że »rodzeństwo« obejmuje nie tylko rodzeństwo naturalne, ale również przyrodnie”.
Powinowactwo
Od pokrewieństwa należy odróżnić powinowactwo, które powstaje w sposób sztuczny i nie ma nic wspólnego z więzami krwi. Powinowactwo może pojawić się, gdy dojdzie do zawarcia małżeństwa – następuje wówczas powiązanie członków rodziny żony z członkami rodziny męża. Jak wskazuje art. 618 kro, z małżeństwa wynika powinowactwo między małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka. Trwa ono mimo ustania małżeństwa. Linię i stopień powinowactwa określa się według linii i stopnia pokrewieństwa. Powinowactwo jest w zasadzie dożywotnie, jeśli już raz powstanie ani rozwód, ani ustanie małżeństwa nie spowoduje rozerwania więzi pomiędzy dwiema rodzinami.
Powinowactwo charakteryzuje się brakiem powiązań z daną osobą więzami krwi. Tym samym oznacza to m.in., że pasierba nie można zaliczyć do krewnych (jest on osobą spowinowaconą). Powinowactwo powstaje z mocy samego prawa, małżonkowie nie muszą dokonywać w tym zakresie żadnych czynności.
Do powinowactwa także stosujemy stopnie i linie, tak jak ma to miejsce w przypadku pokrewieństwa. Na przykład teść i teściowa to powinowaci pierwszego stopnia w linii prostej, szwagier i szwagierka to powinowaci drugiego stopnia w linii bocznej, siostrzeniec małżonka to powinowaty trzeciego stopnia w linii bocznej.
„Źródłem powinowactwa w znaczeniu prawnym jest stosunek rodzinny powstały w następstwie zawarcia małżeństwa. Chwilą zaś powstania powinowactwa jest moment zawarcia małżeństwa. Decyduje o tym art. 26 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.). Oznacza to wprawdzie przynależność do rodziny poprzez współmałżonka, ale brak jest powiązań z daną osobą więzami krwi. W konsekwencji błędny jest pogląd, że pasierba można także zaliczyć do krewnych”.
Ustalenie pokrewieństwa i powinowactwa
Tak naprawdę nikt nie ustala stopnia i linii pokrewieństwa i powinowactwa, jeśli nie jest to potrzebne w danej sprawie sądowej lub administracyjnej. Następuje to co do zasady na podstawie ustaleń właściwej strony lub uczestnika postępowania, przy czym może być badane przez organ administracyjny lub sąd.
Jednym z istotniejszych praw wiążących się bezpośrednio z pokrewieństwem i powinowactwem jest możliwość odmowy zeznań w sprawie sądowej. Ma to istotne znaczenie przede wszystkim w sprawach karnych, w których rodzina nie chce obciążyć oskarżonego lub podejrzanego o popełnienie przestępstwa członka rodziny i jednocześnie nie może kłamać przed sądem bądź organem ścigania. Wyjątkiem są tutaj jednak sprawy rozwodowe, podczas których nie można skorzystać z powyższego uprawnienia. Osoby spokrewnione lub spowinowacone mają również prawo odmowy odpowiedzi na zadane pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić je lub ich bliskich na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową, albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej.
Podsumowanie
Choć pojęcia pokrewieństwa i powinowactwa nie są tożsame, to wynikają z jednej gałęzi prawa rodzinnego. Określają one relacje pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny i wskazują, z jakich uprawnień mogą korzystać dane osoby. Pokrewieństwo wynika zawsze z więzów krwi, powinowactwo zaś z faktu zawarcia małżeństwa i połączenia rodzin męża i żony.
