Zwolnienie lekarskie - co wolno pracownikowi, a co jest zabronione w jego czasie?

Ubezpieczony będący pracownikiem ma prawo do przerwy od wykonywania pracy, jeżeli – wskutek pogorszenia się jego stanu zdrowia – został uznany za czasowo niezdolnego do realizacji swych obowiązków pracowniczych, co zostało stwierdzone zaświadczeniem lekarskim wystawionym przez uprawnionego lekarza. Pracownik ma prawo do takiego zwolnienia, ale w związku z tym ciążą na nim także obowiązki. Chodzi tutaj nie tylko o przestrzeganie zaleceń lekarskich co do sposobu rekonwalescencji, lecz także o odpowiedzialne i zgodne z prawem postępowanie pracownika względem pracodawcy. Co zatem wolno pracownikowi w czasie przebywania na zwolnieniu lekarskim, co natomiast jest niedozwolone? Czy zwolnienie lekarskie pozwala na wykonywanie pracy?

Zwolnienie lekarskie – informacje ogólne

Lekarz uprawniony do wystawiania zaświadczeń lekarskich pracownikom stwierdza – w drodze badania oraz za pośrednictwem analizy dokumentacji medycznej ubezpieczonego – niezdolność pracownika do wykonywania pracy i potwierdza ten fakt odpowiednim dokumentem (zaświadczenie lekarskie). Wskazuje on przyczynę niedyspozycji pracownika i okres, w którego ramach pracownik powinien, ze względów zdrowotnych, powstrzymać się od świadczenia pracy.

Zwolnienie lekarskie jest też wystawiane pracownikom, którzy zaprzestali pracy w związku z koniecznością sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, w tym dzieckiem chorym oraz innym chorym członkiem rodziny.

Wykorzystywanie zwolnienia niezgodnie z przeznaczeniem – co to oznacza?

Skutkiem wykorzystywania zwolnienia lekarskiego niezgodnie z jego przeznaczeniem jest utrata prawa do zasiłku chorobowego za cały okres przerwy od pracy. Jednoznacznie wynika to z określonych zapisów Ustawy z dnia 25 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, zwanej dalej ustawą zasiłkową.

Czego zatem pracownik nie powinien robić podczas korzystania ze zwolnienia lekarskiego? Najogólniej odpowiadając na to pytanie, należy stwierdzić, że pracownik ma obowiązek powstrzymania się od wszelkich aktywności niezgodnych z celem zwolnienia od wykonywania pracy, zwłaszcza tych, które mogą pogorszyć stan zdrowia pacjenta, doprowadzając w konsekwencji do przedłużenia się absencji chorobowej. W praktyce codziennej zdarzają się jednak sytuacje niejednoznaczne – w takich przypadkach pomocnym okazuje się orzecznictwo sądowe, w tym wyroki wydane przez Sąd Najwyższy (SN).

Zgodnie z wyrokiem SN z 3 marca 2010 roku (sygn. akt III UK 71/09) z art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej wynikają dwie niezależne przesłanki utraty prawa do zasiłku, czyli:

• wykonywanie pracy zarobkowej w okresie niezdolności do pracy,
• wykorzystywanie zwolnienia w sposób niezgodny z jego celem.

Do utraty prawa do zasiłku wystarczy zaistnienie jednej z nich. 

Przykładami takich zajęć może być praca na działce, praca w gospodarstwie rolnym lub prace remontowe. Innymi aktywnościami chorego pracownika – niedopuszczalnymi w kontekście właściwego korzystania ze zwolnienia lekarskiego – jest udział w targach, wyjazdy rekreacyjne (z wyjątkiem takich, które są zalecone przez lekarza, np. w celu poprawy zdrowia poprzez zabiegi w uzdrowisku), wyjazdy związane z uczestnictwem w imprezach sportowych, rozrywkowych itd.

Praca zarobkowa podczas zwolnienia lekarskiego

Wystawiając zaświadczenie lekarskie o niezdolności ubezpieczonego do pracy, zdarza się, że lekarz zamieszcza wzmiankę: „chory może chodzić” lub „chory powinien leżeć”. Wskazane adnotacje mają istotne znaczenie w razie ewentualnej kontroli, nie stanowią jednakże zaleceń o bezwzględnym charakterze, zwłaszcza jeśli uwzględnić poprawę stanu zdrowia pacjenta oraz uwarunkowania życiowe chorego. Na swego rodzaju nadużycie wynikające z zalecenia lekarza „chory może chodzić”, zwrócono uwagę w jednym z orzeczeń sądowych (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 12 listopada 2002 roku, sygn. akt III AU 3189/01). W wyroku tym postanowiono, że wspomniana adnotacja nie jest równoznaczna z tym, że ubezpieczony w okresie zwolnienia lekarskiego może wykonywać uciążliwe czynności. W szczególności nie oznacza to, że w czasie trwającego zwolnienia chory może wykonywać pracę.

Taka interpretacja wynika z wieloletniego orzecznictwa SN, gdzie nie tylko praca na podstawie stosunku pracy, lecz także wykonywanie konkretnych czynności na podstawie umowy cywilnoprawnej (umowa zlecenia, umowa o dzieło), prowadzenie działalności gospodarczej czy praca w gospodarstwie rolnym są traktowane jako wykonywanie pracy zarobkowej w rozumieniu art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej. Do tej sytuacji odniósł się też SN w wyroku z 25 kwietnia 2013 roku, uznając, że wykonywanie czynności mogących przedłużyć okres niezdolności do pracy zawsze stanowi wykorzystywanie zwolnienia niezgodnie z jego celem, którym jest odzyskanie przez ubezpieczonego zdolności do pracy. W jego osiągnięciu przeszkodą może być zarówno wykonywanie pracy zarobkowej, jak i inne zachowania ubezpieczonego utrudniające proces leczenia i rekonwalescencję. 

W orzecznictwie sądowym przyjęto, że za wykonywanie pracy zarobkowej nie można uznać działalności uzasadnionej potrzebą środowiskową, społeczną czy publiczną, nawet gdy ubezpieczony otrzymuje z tego tytułu wynagrodzenie w okresie orzeczonej niezdolności do pracy (na podstawie wyroku SN z 5 kwietnia 2016 roku, sygn.akt II UK 171/15). Również podpisanie w trakcie zwolnienia lekarskiego dokumentów finansowych nie może być traktowane jako prowadzenie działalności gospodarczej powodujące utratę prawa do zasiłku chorobowego. Ponadto udział w posiedzeniach rady nadzorczej spółdzielni mieszkaniowej stanowiący formę społecznej działalności niektórych jej członków i otrzymywanie z tego tytułu rekompensaty w formie ryczałtu także nie powinno być traktowane jako wykonywanie pracy zarobkowej w okresie orzeczonej niezdolności do pracy – taką opinię wyraził SN w wyroku z 4 listopada 2009 roku (sygn. akt I UK 140/09). Analogicznie, udział w akcjach ratowniczych członków OSP, mimo otrzymania ekwiwalentu ustalonego w Ustawie z dnia 24 sierpnia 1991 roku o ochronie przeciwpożarowej, nie powinien być traktowany jako praca zarobkowa w czasie zwolnienia lekarskiego. Powyższe stanowisko wyraził SN w wyroku z 14 maja 2009 roku (sygn. akt I UK 351/08).

Konsekwencje wykorzystywania zwolnienia lekarskiego niezgodnie z przeznaczeniem

Należy podkreślić, że wykonywanie pracy zarobkowej w czasie orzeczonej niezdolności do pracy lub wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego w sposób niezgodny z jego celem może powodować inne prócz utraty prawa do zasiłku chorobowego konsekwencje. Takie zachowanie pracownika może doprowadzić do rozwiązania stosunku pracy za wypowiedzeniem, a nawet bez wypowiedzenia w trybie dyscyplinarnym. Działania pracownika wskazane w art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej mogą zostać zinterpretowane w konkretnych przypadkach jako ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych i w konsekwencji stanowić przesłankę do zastosowania art. 52 § 1 pkt 1 kp, czyli rozwiązania umowy o pracę w trybie natychmiastowym z winy pracownika z powodu ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych.

Co wolno pracownikowi na zwolnieniu lekarskim?

Przyjmuje się jednak, że osoba przebywająca na zwolnieniu lekarskim może podejmować zwykłe czynności dnia codziennego (np. dokonanie niezbędnych zakupów, wyjście na spacer, o ile nie ma wyraźnych przeciwwskazań ze strony lekarza) oraz aktywność związaną z rehabilitacją (realizacja recepty w aptece, konieczność poddania się badaniom diagnostycznym, wizyta u lekarza).

Pozostaje kwestia wzmianki lekarza na zwolnieniu lekarskim „chory może chodzić” oraz „chory musi leżeć”. W przypadku tej pierwszej adnotacji nie ma większego problemu, w razie zalecenia powstrzymania się od aktywności ruchowej pracownik powinien w jak największym stopniu przestrzegać tej wskazówki. Z pewnością w ocenie stanu faktycznego, w przypadku ewentualnej kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnienia lekarskiego, trzeba wykazać pewną elastyczność i zrozumienie, dotyczy to dla przykładu osób chorych, które nie mogą liczyć na pomoc rodziny, sąsiadów lub innych ludzi. W takim przypadku lekarz powinien rozważyć możliwość zapewnienia pomocy, np. ze strony pielęgniarki środowiskowej.

Jest to zatem relatywnie liberalne podejście, uzasadnione jednak koniecznością kontynuowania nauki, w sytuacji gdy nie spowoduje to pogorszenia zdrowia pracownika.

W odniesieniu do zwolnień od pracy wydanych w związku z koniecznością sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem lub innym chorym członkiem rodziny uważa się, że realizacja powszednich czynności życiowych, w tym także w zastępstwie osoby objętej opieką, nie może zostać potraktowana jako wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego niezgodnie z jego przeznaczeniem. 

Podsumowanie - zwolnienie lekarskie

Pracownik korzystający ze zwolnienia lekarskiego powinien przestrzegać wszelkich zaleceń lekarza, których celem jest pełne ozdrowienie chorego. Pracownik podczas nieobecności spowodowanej chorobą może jednak podejmować zwykłe czynności dnia codziennego, o ile nie ma ku temu bezwzględnych przeciwwskazań lekarskich. Odnosi się to w szczególności do ubezpieczonych zwolnionych od pracy w związku z koniecznością sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem lub innym chorym członkiem rodziny. Podczas zwolnienia lekarskiego pracownik nie może jednak wykonywać pracy zarobkowej oraz wykorzystywać zwolnienia w sposób niezgodny z jego celem. Istnieją pewne wyjątki od tej zasady - zostały one omówione powyżej w artykule.