Prawa pracownika

Obecnie na rynku pracy mamy styczność z zatrudnianiem osób na podstawie umowy zlecenia czy o dzieło, jednak jak kształtuje się postać pracownika w przypadku zatrudnienia na podstawie umowy pracę? Umowa o pracę nakłada na niego obowiązki oraz prawa pracownika, z których można korzystać w trakcie trwania umowy. To obligatoryjna wiedza dla pracodawcy, który obowiązany jest zagwarantować i umożliwić pracownikowi korzystanie z jego praw, natomiast pracownik winien wiedzieć, kiedy i w jaki sposób może z nich skorzystać.

Prawa pracownika wynikające z zasad prawa pracy

Kodeks pracy wyróżnia kilkanaście zasad prawa pracy (art. 10–18³ kp), które składają się na prawa pracownika oraz obowiązki pracodawcy względem niego. Najważniejszymi i podstawowymi zasadami są: 

1. Prawo do pracy – każdy ma prawo do swobodnego wyboru dla siebie miejsca pracy. Nikt nie może zmusić pracownika do podjęcia pracy w danym przedsiębiorstwie (art. 10 kp);
2. Swoboda nawiązywania stosunku pracy – zarówno pracownik, jak i pracodawca obowiązani są do złożenia oświadczeń woli do związania się stosunkiem pracy, dotyczy to również warunków pracy i płacy (art. 11 kp);
3. Poszanowanie dóbr osobistych – pracownik ma prawo do godnego traktowania jego osoby i szanowania innych przysługujących mu dóbr osobistych przez pracodawcę (art. 11¹ kp);
4. Równość pracowników – pracownik ma prawo do równego traktowania jego osoby względem innych pracowników z tytułu wypełniania takich samych obowiązków, w szczególności odnosi się to równego traktowania kobiet i mężczyzn (art. 11² kp). Sąd Najwyższy wskazał, że dopuszczalne jest różnicowanie pracowników, którzy wykonują inne obowiązki lub takie same, ale „niejednakowo”, a ponadto sytuacja prawna porównywanych pracowników może być różnicowana ze względu na odmienności wynikające z ich cech osobistych i różnic w wykonywaniu pracy (wyrok Sądu Najwyższego z 21 marca 2019 roku, II PK 314/17);
5. Prawo do godziwego wynagrodzenia – pracownik ma prawo do godziwego wynagrodzenia, tj. do takiego, które będzie odpowiednie na podstawie wykonywanej pracy czy kwalifikacji. Istotne jest, by pracodawca ustalił wzorzec godziwego wynagrodzenia, na którego podstawie będzie mógł odpowiednio wynagradzać swoich pracowników oraz będzie zapobiegać powstawaniu dyskryminacji płacowej (art. 13 kp). Według Sądu Najwyższego wzorzec godziwego wynagrodzenia będzie uwzględniał między innymi takie czynniki, jak: siatka wynagrodzeń obowiązująca w zakładzie pracy; średni poziom wynagrodzeń za taki sam lub podobny charakter świadczonej pracy w danej branży; wykształcenie; zakres obowiązków; odpowiedzialność materialną oraz dyspozycyjność (wyrok Sądu Najwyższego z 26 czerwca 2019 roku, I UK 279/18);
6. Prawo do wypoczynku – pracownik na podstawie przepisów określających czas pracy, dni wolne od pracy oraz urlop wypoczynkowy ma prawo do wypoczynku w wymiarze przysługującym mu na podstawie wskazanych przepisów z uwzględnieniem. Podstawą wyliczenia liczby dni urlopu wypoczynkowego będzie okres pracy (art. 154 kp) oraz okres nauki (art. 155 kp);
7. Podnoszenie kwalifikacji zawodowych – pracownik ma prawo do podnoszenia swoich kwalifikacji, np. dla uzyskania awansu/lepszej pozycji w firmie, a pracodawca jest obowiązany to pracownikowi ułatwić. Pracownik ma prawo do uczestniczenia w szkoleniach, konferencjach, podjęcia dodatkowych nauk (art. 17 kp).  
8. Prawo koalicji – pracownicy mają prawo do tworzenia i przystępowania do organizacji w celu reprezentacji i ochrony ich praw (art. 18¹ kp).

Prawa pracownika wynikające z rodzicielstwa 

Kluczowe prawa pracownika, z których może skorzystać w trakcie umowy jest możliwość skorzystania np. z urlopu macierzyńskiego oraz innych uprawnień w związku z powiększeniem rodziny. W szczególności dla kobiet okres przed i po porodzie jest trudny w przypadku wykonywania pracy. Pracodawca nie ma prawa wypowiedzenia umowy o pracę w trakcie urlopu macierzyńskiego, jednakże po powrocie do pracy pracownica może zostać przeniesiona na stanowisko równorzędne lub inne odpowiadające kwalifikacjom zawodowym (art. 183² kp). 

Prawa, jakie przysługują w związku z rodzicielstwem to:

1. Dodatek wyrównawczy – kiedy dojdzie do zmian warunków pracy na dotychczasowym stanowisku, skrócenia czasu pracy lub przeniesienia do innej pracy, co powoduje obniżenie wynagrodzenia, to pracownica ma prawo do dodatku wyrównawczego (art. 179 § 4 kp);
2. Prawo do dotychczasowego wynagrodzenia – pracownica zachowuje prawo do dotychczasowego wynagrodzenia w okresie zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy (art. 179 § 5 kp);
3. Prawo do urlopu rodzicielskiego – pracownica, nie później niż 21 dni po porodzie, może złożyć pisemny wniosek o udzielenie jej urlopu rodzicielskiego w pełnym wymiarze po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego  (art. 179¹ § 1 kp);
4. Prawo do urlopu macierzyńskiego – pracownica ma prawo do wykorzystania urlopu macierzyńskiego w wymiarze określonym w przepisach prawa pracy (art. 180 kp), niemniej jednak pracownica ma prawo do wykorzystania urlopu w wymiarze maksymalnie 6 tygodni przed przewidywaną datą porodu; 
5. Łączenie pracy z urlopem – pracownik ma prawo do skorzystania z urlopu rodzicielskiego oraz jednocześnie pracy u pracodawcy, jeżeli wymiar urlopu nie jest wyższy niż połowa (art. 182¹ ͤ  kp);
6. Prawo do urlopu ojcowskiego – pracownik-ojciec ma prawo do skorzystania z urlopu ojcowskiego w wymiarze 2 tygodni, jednak nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 24. miesiąca życia albo do upływu 24 miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia dotyczącego przysposobienia i nie dłużej niż do 7. roku życia dziecka (art. 182³ kp);
7. Prawo do urlopu wychowawczego – pracownik zatrudniony co najmniej 6 miesięcy ma prawo do urlopu wychowawczego do tego okresu wlicza się poprzednie okresy pracodawcy. Urlop wynosi do 36 miesięcy i jest udzielany na okres nie dłuższy niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko ukończyło 6 lat (art. 186 kp);
8. Prawo do pracy zarobkowej w czasie urlopu – pracownik w trakcie urlopu wychowawczego ma prawo do podjęcia pracy zarobkowej u dotychczasowego bądź innego pracodawcy, jeżeli nie wyłącza to sprawowania opieki nad dzieckiem (art. 186² kp);
9. Prawo przerwy na karmienie – pracownica karmiąca dziecko ma prawo do dwóch półgodzinnych przerw w pracy, natomiast pracownica posiadająca więcej niż jedno dziecko ma prawo do dwóch 45 minutowych przerw (art. 187 kp);
10. Prawo do opieki – pracownik, który posiada przynajmniej jedno dziecko (do 14 lat) ma prawo do zwolnienia z pracy w wymiarze 16 godzin bądź 2 dni w ciągu roku z zachowaniem prawa do wynagrodzenia (art. 188 kp).     

Przykład 1.

Pracownica Katarzyna, która pracuje w branży hotelarskiej, niedawno urodziła dziecko, jednak ze względu na sytuację finansową musiała wrócić do pracy, a dzieckiem w tym czasie zajmuje się jej mama. Jako że Katarzyna jest młodą mamą, to prawo pracy daje jej uprawnienie do skorzystania z dwóch 30-minutowych przerw na karmienie. 

Prawa pracownika wynikające z zasad bezpieczeństwa i higieny pracy  

W pierwszej kolejności należy wskazać, że pracownik ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy i pracodawca obowiązany jest to zapewnić (art. 15 kp), jednak co w przypadku braku zapewnienia tego przez pracodawcę? W takim wypadku pracownik ma prawo do powstrzymania się od wykonywania obowiązków, jeżeli warunki stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia bądź wykonywana praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom (art. 210 § 1 kp). Obowiązkiem pracownika w związku z takim zdarzeniem jest niezwłoczne poinformowanie przełożonego. 

W razie nieusunięcia zagrożenia pracownik ma prawo do oddalenia się z miejsca zagrożenia. W ramach powstrzymania się od wykonywania pracy bądź oddalenia się od zagrożenia pracownika nie mogą spotkać negatywne konsekwencje, a za ten czas zachowuje prawo do wynagrodzenia (art. 210 § 2¹–3 kp).

Przykład 2.

Pani Anna jest nauczycielką w podstawówce. W klasie, w której prowadzi lekcje, doszło do pęknięcia sufitu i pokruszenia się tynku. Pani Anna zgłosiła ten fakt pracodawcy, tj. dyrektorowi szkoły, ponieważ budynek jest bardzo stary i istnieje możliwość, że większe kawałki sufitu mogłyby spaść komuś na głowę. Dyrektor zapewnił, że następnego dnia pęknięcie zostanie naprawione. Niestety, kiedy pani Anna przyszła na swoją pierwszą lekcję do klasy, zauważyła, że pęknięcie nie zostało naprawione, w związku z brakiem innego pomieszczenia postanowiła więc wyprowadzić klasę na korytarz bez możliwości przeprowadzenia zajęć lekcyjnych. W takiej sytuacji pani Annie przysługuje wynagrodzenie w pełnym wymiarze, miała prawo do oddalenia się i zaprzestania prowadzenia lekcji, ponieważ zagrożenie wynikające z niezabezpieczonego sufitu mogłoby skutkować negatywnymi konsekwencjami zdrowotnymi uczniów. 

Podsumowanie 

Każdy pracownik posiada swoje obowiązki, ale przede wszystkim prawa, o których nie powinien zapominać. Pracodawca jako silniejsza postać stosunku pracy musi poinformować go o przysługujących mu prawach, a w razie skorzystania z nich przez pracownika –  uwzględniać je. Przed nawiązaniem stosunku pracy warto również zapoznać się z polityką firmy oraz tym, co oferuje dla pracownika, aby jak najszybciej ustalić swoje priorytety przy wyborze pracodawcy.